Tertullianus (ca. 160 – ca. 230)

Door: Mattias Brand

Tertullianus is één van de grootste kerkvaders van de westerse kerk. Hij leefde in de tweede eeuw, in het Noord-Afrikaanse Carthago. Ondanks de vele geschriften die ons overgeleverd zijn van Tertullianus, weten we weinig van de man zelf. Waarschijnlijk is hij op latere leeftijd christen geworden, en werd een verdediger (apologeet) van het geloof. Zo schreef hij werken ter verdediging tegen de overheid, en bestreed de ketterse leer van Marcion en gnostische stromingen. Bovendien stond hij aan de wieg van veel theologische begrippen in het kerklatijn. Ondanks deze grote betrokkenheid bij de kerk, breekt hij later met de ‘orthodoxe kerk’ en wordt lid van de ketterse beweging van Montanus. Dit maakt hem tot een bijzonder interessant figuur, waarover we een aantal zaken verder uit zullen werken. Ten eerste de onzekerheid over de afkomst van Tertullianus, ten tweede zijn karakter, ten derde zijn geschriften, ten vierde het kerklatijn en tot slot zijn verhouding tot het Montanisme.

Tertullianus’ afkomst

Zijn naam kennen we maar gedeeltelijk. Uit middeleeuwse handschriften kennen we hem als Quintus Septimius Florens Tertullianus. Onze kennis over hem komt voornamelijk van één man: Hiëronymus (392) in De viris illustribus. In hoofdstuk 53 beschrijft hij Tertullianus:

Now finally Tertullian the presbyter is ranked first of the Latin writers after Victor and Apollonius. He was from the province of Africa, from the city of Carthage where his father was a proconsular centurion.
A man of impetuous temperament, he was in his prime in the reign of the emperor Severus and Antoninus Caracalla, and he wrote many works which I need not name since they are very widely known.
At Concordia, a town in Italy, I saw an old man named Paul, who said that, when he was still a very young man, he had seen in Rome a very old man who had been secretary of blessed Cyprian and had reported to him that Cyprian was accustomed never to pass a day without reading Tertullian and would frequently say to him, “Hand me the master,” meaning, of course, Tertullian.
This one was a presbyter of the church until his middle year, but later, because of the envy and reproaches of the clergy of the Roman church, he had lapsed into Montanism, and he makes mention of the new prophecy in many books. In particular, he composed against the church the works On Modesty, On Persecution, On Fasting, On Monogamy, six books On Ecstasy and a seventh (added) which he composed Against Apollonius. He is said to have lived to a very old age and to have composed many works which are not extant ¹.

De contemporaine geschiedschrijving plaatst een aantal kanttekeningen bij deze omschrijving van St. Hiëronymus ².
Ten eerste de afkomst van Tertullianus. Was zijn vader inderdaad een proconsulair centurion? Deze titel is verder onbekend. Er waren waarschijnlijk twee cohorten gelegerd in Africa Proconsularis, maar nooit is er sprake geweest van een centurion (legerofficier) met het toevoegsel proconsularis.
Ten tweede de opleiding van Tertullianus. Hij wordt geprezen door St. Hiëronymus in zijn brieven: kan met zich iets geleerders en scherpzinnigers voorstellen dan Tertullianus? ³ En later Vincentius van Lerium, met ongeveer dezelfde woorden: kan men zich iets geleerders denken dan deze man? ⁴ Het was Eusebius die hiermee begon, door over Tertullianus te zeggen dat hij een man was, doorkneed in het Romeinse recht ⁵. Daarmee komen we bij een knelpunt. Van Tertullianus wordt namelijk gezegd dat hij een jurist was. En op zich is dat logisch. Zijn werken laten een duidelijke kennis van de Romeinse wetten zien en bovendien hebben ze een retorische stijl die je zou verwachten bij een jurist. Bovendien kennen we een jurist, geboren rond 155, met de naam Tertullianus. Het was een leerling van St. Pomponius en hij wordt geciteerd in de Pandecten. Tertullianus was een zeer ongebruikelijke naam, dus deze zouden weleens één en dezelfde persoon kunnen zijn. Het is echter ook mogelijk dat dit gewoon toeval is, en dat de apologeet Tertullianus geen jurist was, maar gewoon een man met een goede, hoge opleiding.
Ten derde de bewering van St. Hiëronymus dat Tertullianus een priester was. Rond het jaar 193 komt Tertullianus tot bekering. Waarom is ons onbekend, maar hij wordt christen. Maar of hij ook echt priester was is maar de vraag. Tertullianus zelf rekent zichzelf tot twee maal toe ⁶ onder de leken. Bij de ‘bekering’ van Tertullianus tot het Montanisme schrijft St. Hiëronymus dat dat was because of the envy and reproaches of the clergy of the Roman church. Contemporaine geschiedschrijvers denken dat St. Hiëronymus zichzelf projecteert op Tertullianus. Hij was namelijk een priester, die onenigheid had met Rome en vanuit die frustratie misschien aannames heeft gemaakt die niet waar hoeven te zijn ⁷.

Tertullianus’ karakter

Zoals blijkt is er weinig zekerheid over de persoon van Tertullianus. Toch wagen historici zich aan een karakterschets, om daarmee een verklaring te geven van de bekering van Tertullianus tot het Montanisme.
De historicus W. H. C. Frend geeft een korte karakterschets van Tertullianus:

But essentially he was a man in lifelong revolt. Revolt against the officers’ mess’ life of his father’s household turned him into a pacifist, revolt against romanization made him a rebel against the outward forms of Roman civilization in favour of that of Carthage, the sight of men and women prepared to die rather than accept the conventional form of loyalty to the Severan age led him to Christianity. As a Christian, revolt against worldly and complacent priests in Carthage and Rome drove him to Montanism; and finally, revolt against Montanism led him into the sectarian wilderness to await the Parousia with his own ‘Tertullianists’ ⁸.

Tertullianus zou een extreme, radicale man zijn, in tegenstelling tot de kerk in die tijd. De kerk in de tweede eeuw begon te veranderen, ze bewoog zich meer richting de samenleving:

Tegen het einde van de tweede eeuw zien wij in verschillende christengemeente een zekere wrijving tussen de aanhangers van een meer rigioristische en die van een meer gematigde richting, de eersten vreesden, dat met het groeien van de kerk en het luwen van het eerste enthousiasme het zedelijk peil der gelovigen zou dalen. Dezen verzetten zich tegen een al te grote toenadering tot de heidense wereld. Zij drongen aan op verscherping van de kerkelijke tucht. De anderen echter begrepen dat de kerk haar plaats in de wereld moest innemen en dat zij zich niet in een al te rigoristisch ascetisme kon terugtrekken ⁹.

Tertullianus is duidelijk een voorstander van dat rigoristisch ascetisme en komt daardoor in botsing met de kerkelijke overheid. Uiteindelijk komt het zelfs zo ver dat Tertullianus breekt met de kerk en lid wordt van de Montanisten. Maar ook hier kan Tertullianus niet helemaal zijn rol vinden en hij begint een eigen sekte. Ten tijde van Augustinus bestaat deze nog en staan bekend als de Tertullianisten ¹⁰.

Tertullianus’ geschriften

Tussen circa 196 en 213 heeft Tertullianus een heel aantal boeken geschreven. Er zijn vier type boeken te onderscheiden:

1. apologetische geschriften
2. dogmatisch-polemische geschriften
3. praktisch-ascetische geschriften
4. praktisch-ascetische geschriften uit z’n extreem montanistische periode

De apologetische geschriften zijn vrij bekend. Hierin verdedigt hij het christelijk geloof. De dogmatisch-polemische geschriften gaan in tegen de ketters en de ketterse ideeën. Hij veegt de vloer aan met mensen als Marcion en Hermogenes, die niet meer de zuivere katholieke (algemeen christelijke) leer aanhangen. De praktische geschriften gaan bijvoorbeeld over de positie van de vrouw en over de christelijke houding tegenover het martelaarschap. Vanuit zijn heidense achtergrond en zijn radicale bekering had hij sterke ideeën over hoe je als christen zou moeten leven.

Tertullianus en het kerklatijn

Tertullianus was de eerste kerkvader die in het Latijn schreef. Daarom is hij de vader van het kerklatijn. Veel termen zijn door hem bedacht. Zo bedacht hij het woord Trinitas, voor Drie-eenheid. Tertullianus noemde Vader, Zoon en Heilige Geest: tres personae (drie personen). Daarnaast waren ze una substantia (één van wezen). Dit zijn belangrijke woorden voor de discussie die later gevoerd zal gaan worden over de positie van Jezus ten opzichte van God. Ook voor andere delen van de theologische positie van het christendom is Tertullianus een belangrijk kerkvader geweest. Christus is God en mens tegelijk, ze zijn verenigd, maar niet vermengd. Maar ook juridische termen als voldoening, verzoening en genoegdoening zijn dankzij hem toegepast op de christelijke leer.

Tertullianus en het Montanisme

Rond 172 kwam er in Klein-Azië een heidense priester tot geloof. Deze noemde zich Montanus. Meteen na zijn doop spreekt hij in tongen, verklaart hij dat hij de Parakleet (pleitbezorger, trooster) is die door Jezus beloofd wordt in Joh 14:16.
Twee vrouwen, Priscillla en Maximilla, sloten zich bij hem aan als profetessen. Zo begon de beweging van het Montanisme. Deze beweging had een sterk apocalyptische inslag. De kerk moest zich daarom sterk zuiveren en klaarmaken voor de terugkomst van Jezus.
Profetieën, ingegeven door de Heilige Geest, in een toestand van extase, stonden op hetzelfde niveau als Bijbelteksten. De woorden van Montanus waren dan ook de woorden van God. De officiële kerk stelde hier tegenover dat de tijd van echte openbaringen was afgesloten met het sterven van de laatste der echte leerlingen van Jezus.

In het jaar 213 breekt Tertullianus met de katholieke kerk, waarschijnlijk naar aanleiding van het verbod op het tweede huwelijk.
Men heeft zich altijd afgevraagd hoe het kan dat een geleerde man als Tertullianus zich uiteindelijk inlaat met een ketterse sekte als de Montanisten. Hij moet zich daar niet thuis gevoeld hebben. De rol van de vrouwen Priscillla en Maximilla was nogal prominent, terwijl Tertullianus al eerder in één van zijn boeken een zeer onderdanige rol voor de vrouwen formuleert. Ook is hij een groot voorstander van structuur en is hij tegen chaos en ordeloosheid. Die ordeloosheid was er toch wel bij de Montanisten: de Geest had namelijk te leiding, en dus mocht men geen structuur aanbrengen.
Maar er zijn ook argumenten te bedenken waarom Tertullianus heel goed bij de Montanisten past. Deze stroming was erg radicaal en de kerk werd gematigder. Tertullianus geloofde dat het tijdperk van openbaringen nog niet voorbij was en dat God nog steeds tot mensen kon spreken. Schouten beweert dan ook dat Tertullianus’ breuk met de kerk en overgang naar het Montanisme eigenlijk geen breuk was, maar een vrij natuurlijk gevolg van het geloof van Tertullianus:

Maar deze overgang moet niet gezien worden als een bekering maar veeleer als een logische stap in zijn geloofsleven door zijn verlangen om radicaal te zijn. Het is dan ook niet juist om met betrekking tot het werk van Tertullianus een tweedeling te maken in een pre-montanistische en een montanistische periode. Dit lijkt te suggereren alsof Tertullianus een plotselinge omkeer in zijn theologisch denken heeft doorgemaakt ¹¹.

Slotbeschouwing

Hoe moeten we kijken naar de kerkvader Tertullianus? Als naar een radicale puritein, die vast bleef houden aan conservatieve waarden, en daardoor zichzelf vervreemde van de officiële kerk, en terecht kwam in een ‘geestige’ ketterse stroming? Of als een berberse rebel? ¹² Over zijn persoon weten we te weinig om daar precies over te oordelen. Maar dankzij de geschriften van deze man weten we veel meer over het denken van de vroeg-christelijke kerk van de tweede eeuw in Noord-Afrika. Midden in periodes van vervolging was het blijkbaar mogelijk dat een geleerd man zich bekeerde tot deze Jezus-beweging en een agressief apologeet van deze beweging werd.

Belangrijke literatuur

• T.D. Barnes, Tertullian, A historical and literary study (Oxford 1971).
• C. Morhmann, Tertullianus, apologeticum en andere geschriften (Utrecht/Brussel 1951).
• W.H.C. Frend, Martyrdom and persecution in the early church (Oxford 1965).

Extra weblinks

• Tertullianus
  Bron: EarlyChurch.org.uk.
• Online geschriften van Tertullianus
  Bron: Early Christian Writings.

Noten

1. St. Hieronymus, De Viris Illustribus, 53 – uit: Halton, Thomas P. (1999), Saint Jerome: On Illustrious Men, Fathers of the Church 100, blz. 74-6 gepubliceerd op www.tertullian.org.
2. Ik maak hier gebruik van: T.D. Barnes, Tertullian, A historical and literary study (Oxford 1971).
3. Epist 70,5
4. Commonit 18 (24), 47.
5. Eusebius, Kerkgeschiedenis II,2,4.
6. Exhort. Cast. 7,3 en Mon. 12,2.
7. Meer uitgebreid bij T.D. Barnes, Tertullian, A historical and literary study (Oxford 1971) en C. Morhmann, Tertullianus, apologeticum en andere geschriften (Utrecht/Brussel 1951).
8. W.H.C. Frend, Martyrdom and persecution in the early church (Oxford 1965).
9. C. Morhmann, Tertullianus, apologeticum en andere geschriften (Utrecht/Brussel 1951).
10. Augustinus, De haeres. 86.
11. Ronald Schouten, Montanisme, een ketterij?
12. Zie: nl.wikipedia.org/wiki/Overleg:Tertullianus.