Augustinus en de Paastijd

In de vroeg-christelijke kerk vormde de Paastijd het hart van het kerkelijk jaar. In Augustinus' dagen¹ was dat niet anders. Deze periode van bezinning en viering van het lijden, sterven en de opstanding van Jezus Christus begon met de veertigdagentijd en eindigde met de periode van vijftig dagen na Pasen, dus de hemelvaart van Christus en het Pinksterfeest inbegrepen².

De periode voorafgaand aan Pasen, de zogenaamde veertigdagentijd, werd gezien als een voorbereiding op het aankomende Paasfeest. Door de gelovigen werd tijdens deze periode op zoveel mogelijk dagen gevast, met uitzondering van de zondag. Augustinus geeft aan dat het vasten tot doel heeft om geestelijk waakzaam te blijven³. Dat wat men door te vasten overhoudt, kan worden geschonken aan hen die dat nodig hebben⁴:

"Hoe kunt u dat wat u zich in onthouding ontzegt, beter besteden dan door het in barmhartigheid te geven?"

Barmhartigheid staat dus centraal in deze periode van voorbereiding op het Paasfeest.
Daarnaast was de veertigdagentijd voor catechumenen, die zich aan het begin van de vastentijd aanmeldden, een periode van voorbereiding om in de Paasnacht het sacrament van de doop te ontvangen. Catechumenen waren zij die als lid van de kerk stonden ingeschreven, maar nog niet gedoopt waren. Zij die zich aanmeldden voor de doop, de zogenaamde competentes, werden gedurende de veertigdagentijd ingewijd in de christelijke leer. Daarnaast kregen ze uitleg over de doop en de eucharistie. Als catechumeen had men namelijk tijdens een kerkdienst geen toegang tot de bediening van deze sacramenten⁵. Augustinus brengt de veertig dagen van deze voorbereidingstijd in verband met de veertig weken dat een kind zich in de moederschoot ontwikkelt. Net zoals een kind na veertig weken geboren wordt, zo wordt ook de dopeling in de Paasnacht opnieuw geboren in het doopvont van de kerk, de Moeder⁶.

De Paasnacht⁷, de nacht voorafgaand aan Pasen, was het hoogtepunt van de liturgische kalender en het bracht in Hippo veel mensen op de been. Het was de nacht waarin de catechumenen werden gedoopt.
Het gebeuren startte bij het begin van de schemering. In processie werd een kaars, als symbool voor het Licht van Christus, de basiliek binnengebracht, gevolgd door het aansteken van veel olielampen. Daarna begon een lange reeks bijbellezingen, en werden psalmen en liederen gezongen. Ook hield Augustinus een korte preek.
Vermoedelijk tegen het einde van de nacht begon de doopplechtigheid. De dopelingen hadden gedurende veertig dagen intensief onderricht gehad in de beginselen van het christelijke geloof. Nu stonden ze op het punt de doop als inwijding in de kudde van Christus te ontvangen.
Als eerste keerden de dopelingen zich naar het westen, de plek waar de zon ondergaat, de plaats van de duisternis. Door het uitspreken van een formule zwoeren ze satan en zijn werken af. Vervolgens keerden ze zich naar het oosten, de plek waar de zon opkomt, de plaats van Christus. Nu spraken ze de tijdens hun onderricht ontvangen geloofsbelijdenis uit⁸.
Na deze handelingen vertrokken ze uit de kerk en lieten de daar aanwezigen achter. In processie gingen ze op weg naar de nabijgelegen doopkapel (baptisterium). Daar ontdeden ze zich van hun kleding en daalden een voor een naakt af in het door de bisschop gezegende water. Vervolgens werden ze driemaal ondergedompeld, nadat ze driemaal hun geloof in respectievelijk God de Vader, de Zoon en de Heilige Geest hadden beleden. Daarna werd hun hoofd gezalf en de handen oplegd, terwijl er een gebed om de Geest werd gebeden.
Tenslotte kregen ze een wit kleed aan ter aanduiding van hun status als 'infantes', nieuw-geborenen⁹. Daarna keerden ze terug naar de kerk. Nu mochten ze voor het eerst deelnemen aan de viering van de eucharistie, een onderdeel van de kerkdienst dat ze tot voor kort niet mochten bijwonen⁵.

De Paastijd bestond uit de gehele periode van 50 dagen na Pasen. Speciale momenten in deze periode waren de achtste, de veertigste en de vijftigste dag. Tijdens de eerste acht dagen kwam de gemeente dagelijks bij elkaar. De pasgedoopten stonden nog in hun witte kleding apart van de rest van de gelovigen. Vanaf de achtste dag namen zij hun plaats in bij de rest. Op de veertigste dag werd in Hippo de hemelvaart van Christus herdacht¹⁰. De vijftigste dag van de Paastijd stond in het teken van het Pinksterfeest¹¹. Vooral bij Augustinus stond dit feest, naast de herdenking van de uitstorting van de Heilige Geest, in het teken van de verschijning van God op de Sinaï¹².

• Als lopend vuur, Preken voor het liturgisch jaar (2), Richard van Zaalen e.a., 2001, Ambo, Amsterdam.
• In antwoord op uw vragen, Augustinus' brieven aan Januarius, Ben Bongers e.a., 2009, Damon, Budel.
• Augustinus de zielzorger, F. van der Meer, 1949, Het Spectrum, Utrecht/Brussel.