Kerstfeest in de vroegchristelijke kerk
Inleiding
Het feest bij uitstek in de eerste eeuwen van de vroege kerk was het Paasfeest, het feest waarbij de dood en opstanding van Jezus Christus werd gevierd. Deze gebeurtenissen uit het leven van Jezus speelden al vanaf het begin een grote rol in het herdenken en vieren van de kerk. Voor het apart vieren van de geboorte van Jezus Christus op een vastgesteld moment zijn pas in latere eeuwen concrete aanwijzingen. Hoewel veel onduidelijk is over de precieze ontwikkelingen van het Kerstfeest en Epifanie lijken de gegevens uit de periode van de vroege kerk op een vrij late ontwikkeling te wijzen.In dit artikel wordt een globaal overzicht gegeven van de theorieën over de ontstaansgeschiedenis van het Kerstfeest en Epifanie. Door bestudering van allerlei geschriften1 uit de periode van de vroegchristelijke kerk kan een globale reconstructie worden gegeven van het ontstaan van de beide feesten.
Algemene achtergronden
Allereerst volgt hieronder een korte schets van de algemene en kerkelijke context waarbinnen het ontstaan van de beide feesten te plaatsen is.Algemene context
In 313 n.Chr. werd door toedoen van keizer Constantijn de Grote het christelijke geloof een toegestane religie. Dit leidde tot allerlei voor christenen gunstige maatregelen. Zo werd bijvoorbeeld rond 321 n.Chr. de zondag als officiële rustdag ingevoerd. Het christelijke geloof drukte een steeds groter stempel op de maatschappij, maar tegenbewegingen bleven niet uit. Zo bleven tal van mysteriegodsdiensten zich handhaven, en ook keizer Julianus (361-363 n.Chr.), ook wel de Afvallige genoemd, keerde zich tegen het christendom. Maar in 380 n.Chr. verklaarde keizer Theodosius I (379-395 n.Chr.) het christelijke geloof tot de officiële staatsgodsdienst.
Kerkelijke context
Enkele voorbeelden van de debatten zijn: Arianisme
De beweging van het Arianisme ontstond met de Alexandrijn Arius (256-336) die leerde dat Christus als de Zoon en Logos door God was geschapen. Christus was weliswaar het hoogste schepsel en de verdere schepping was door Hem tot stand gekomen, maar 'er was een tijd waarin de Zoon niet was', dit in tegenstelling tot God de Vader. Bij de incarnatie maakte de Logos inwoning in de historische Jezus, dit in plaats van een menselijke ziel. In 325 n.Chr. werd het Arianisme veroordeeld op het concilie van Nicea. Er werd onderstreept dat de Zoon één in wezen (homo-ousios) is met de Vader. Nestorianisme en Monofysitisme
Het Nestorianisme ontstond in de 5e eeuw. Het stelde dat Christus uit mens én Godheid bestaat, met een grote nadruk op de mens. Het eerste is de drager van de tweede: de mens is het instrument, de Godheid geeft heil en verlossing. De stroming leidde tot een felle reactie: de éénheid van Christus kwam in het geding, maar ook Zijn relatie tot de menselijke werkelijkheid. Tijdens het concilie van Efeze in 431 n.Chr. werd de eenheid van Christus' persoon onderstreept.
Dit leidde echter weer tot een tegenreactie: Eutychus beklemtoonde zó sterk de godheid van Christus dat het menselijke opging in het goddelijke, het zogenaamde Monofysitisme, waarbij mono voor één staat en fysis voor natuur. In 451 n.Chr. werd tijdens een concilie te Chalcedon deze leer veroordeeld vanwege de ondermijning van de menselijke betrokkenheid bij de verlossing. Het concilie stelde dat Christus volledig God én volledig mens is. In deze kerkelijke, maatschappelijke en culturele context ontwikkelden zich de opvattingen rondom het Kerstfeest en Epifanie.
Kerstfeest
De precieze ontstaansgeschiedenis van het Kerstfeest is niet bekend. In ieder geval lijkt het feest in het Westen te zijn ontstaan, waarna het zich geleidelijk verspreidde naar het Oosten.Uit een lijst uit 354 n.Chr. met sterfdata van martelaren blijkt 25 december als geboortedatum van Jezus in Rome al voor te komen2.
Vanuit het Westen heeft het Kerstfeest zich geleidelijk verspreid naar het Oosten. In ca. 380 n.Chr. noemt Gregorius van Nazianze zich de initiatiefnemer voor het Kerstfeest in Constantinopel3
Ten aanzien van de oorsprong van het Kerstfeest zijn er een tweetal benaderingen die een antwoord kunnen bieden: een godsdiensthistorische en een zogenaamde chronografische verklaring
Godsdiensthistorisch
Chronografisch
Verspreiding
Thematiek
- Het vieren van de geboorte van Jezus Christus, d.w.z. het historische aspect;
- De preken onderstrepen de leer van de orthodoxie;
- Er is vaak sprake van thema's rondom de begrippen Licht en Zon4.
Vormgeving
Epifanie
Over de oorsprong7 van het feest van Epifanie, gevierd op 6 januari, is veel onduidelijkheid, maar de summiere gegevens wijzen in de richting van Egypte als de vermoedelijke plaats van ontstaan. Het feest lijkt in ieder geval in het Oosten te zijn ontstaan, terwijl het Kerstfeest ontstond in het Westen.Oorsprong
Verbanden met Egyptische heidense culten lijken te worden verondersteld door Epiphanius van Salamis (derde eeuw). Op 6 januari werden feesten gevierd, waarbij de rivier de Nijl een grote rol. Wellicht hebben we hier met een mogelijk verband met de oorsprong van Epifanie te maken, aangezien ook in dit laatste feest het water een belangrijke rol speelt, zoals de Jordaan bij de doop van Jezus. Maar ook dit verband met de oorsprong van Epifanie blijft onzeker.
Een nog andere verklaring kan wellicht worden gevonden in de betekenis van Epifanie: verschijning. Het werd ook gebruikt ter aanduiding van de 'verschijning' van hellenistische heersers. Dit verband wordt echter nergens in teksten van kerkvaders gelegd.
Verspreiding en thematiek
De thema's die zich rond dit feest ontwikkelden waren:
- de aanbidding door de Wijzen;
- Jezus' doop;
- het wonder te Kana.
Besluit
De oorsprong van de beide feesten is slechts in grove lijnen duidelijk. Hun gezamenlijke wortel betreft de verschijning of komst van de Heer Jezus Christus, maar verder zijn de feesten niet direct tot elkaar te herleiden. Ieder feest heeft een eigen taal, symboliek en ontwikkeling.Wel is het duidelijk dat de beide feesten voor- en buitenchristelijke invloeden hebben ondergaan. De mate waarin dat het geval is blijft ter discussie staan. De invloeden zijn in ieder geval opgenomen in een christelijke perspectief, door zogenaamde acculturatie. Verder is wel duidelijk dat de diverse christelijke gemeenschappen elkaar over en weer hebben beïnvloed en verrijkt ten aanzien van de liturgie rondom de feesten. Tenslotte dient nog te worden opgemerkt dat thema's rondom de feesten ook zijn bepaald door de discussies met betrekking tot de persoon van Christus die met name in de 4e en 5e werden gevoerd.
Bronnen
- Kerstmis en Epifanie, Teksten uit de vroege kerk over de geboorte van Christus, Vertaald door dr.A.A.R. Bastiaensen en anderen, Reeks: Christelijke bronnen.
- Het Kerstfeest in de vroege kerk op Lucepedia.
- Het Epifaniefeest in de vroege kerk op Lucepedia.
Noten
1
Enkele teksten zijn te lezen in het boek 'Kerstmis en Epifanie, Teksten uit de vroege kerk over de geboorte van Christus'. Zie de Bronnen bij dit artikel.
2
Het gaat hier om een lijst uit de Chronografie van Philocalus. Zie Het Kerstfeest in de vroege kerk op Lucepedia. In dit artikel wordt ook gewezen op het feit dat Jezus' geboortedag hier voorkomt in een lijst met sterfdagen van martelaren, die als feestdagen werden gevierd. Dit wijst erop dat ook Jezus' geboortedag als een feestdag werd gezien.
3
Zie Het Kerstfeest in de vroege kerk op Lucepedia. Hier wordt ook opgemerkt dat dus niet Constantijn de Grote de initiatiefnemer kan zijn geweest van het Kerstfeest, zoals vaak wordt beweerd.
4
In het al genoemde artikel op Lucepedia wordt opgemerkt dat het christelijke taalgebruik met betrekking tot Licht en Zon niet noodzakelijk hoeft terug te gaan op de cultus van de Sol Invictus, aangezien deze genoemde thematieken ook ruimschoots in de Bijbel zelf terugkomen.
5
6
De lezingen waren a) middernacht: Jesaja 9, Titus 2, Lukas 2:1-14; b) 's morgens: Jesaja 61, Titus 3, Lucas 2:15-20; c) overdag: Jesaja 52, Johannes 1.
7
Zie voor het volgende ook het artikel Het Epifaniefeest in de vroege kerk op Lucepedia.
Laatste nieuws
Uitgelicht
Actualiteit archief