De eerste grote ketter van de kerk spreekt nog mensen aan¹

Marcion (85-160) was een van de meest invloedrijke christelijke ketters. In het artikel De eerste grote ketter van de kerk spreekt nog mensen aan. ‘Moeten we niet gaan doen zoals Marcion?’ in het Nederlands Dagblad van vrijdag 5 juli 2024 schreef Dick Schinkelshoek over hem.

Marcion is vooral bekend om zijn onderscheid tussen twee goden: de kwaadaardige God van het Oude Testament en de goede Vader van Jezus Christus. Zijn Bijbel was zeer beperkt en omvatte slechts een vereenvoudigd evangelie van Lucas en tien brieven van Paulus. Ondanks afkeuring door verschillende kerkvaders vonden zijn ideeën veel weerklank in Rome en elders.

Marcion, zoon van een bisschop, arriveerde rond 140 in Rome na conflicten in zijn thuisregio rond Sinope aan de Zwarte Zee. Zijn boodschap lijkt vooral weerklank te vinden in een tijd van sterk anti-Joods sentiment in Rome. Marcion’s dualistische visie, waarbij de God van de Joden als kwaadaardig werd gezien en Jezus als de door de God van het licht gestuurde Redder, sloot goed aan bij deze gevoelens.

Zijn ideeën vertoonden gelijkenis met de gnostiek, die een scherp onderscheid maakt tussen licht, het geestelijke, en duisternis, het lichamelijke. Hoewel het Nieuwe Testament de geschapen wereld als goed beschouwt omdat zij door God is geschapen, verwierp Marcion het aardse en het Joodse Oude Testament. Dit leidde tot zijn veroordeling door de kerk in 144, maar hij bleef invloedrijk en stichtte vele gemeenschappen die tot in de vierde eeuw bestonden. Keizer Constantijn verbood de marcionitische kerk in 332, maar kleine groepen bestaan nog steeds.

Marcions aantrekkingskracht ligt in zijn eenvoudige antwoorden op complexe christelijke vraagstukken, zoals de relatie met Israël (is er niet, aldus Marcion), het lezen van het soms gewelddadige Oude Testament (niet doen), en de relatie van een goede God met het kwaad in de wereld (de goede God heeft daar niets mee te maken). Zijn ideeën hebben door de eeuwen heen daarom aanhangers gevonden. De bekende theoloog Karl Barth erkende de verleiding van Marcions rechttoe rechtaan benadering, hoewel hij deze niet steunde. Het gedachtegoed van Marcion, met zijn anti-Joodse elementen, zou volgens Susannah Heschel van invloed zijn geweest op de pogingen van sommige christenen in nazi-Duitsland om het geloof te zuiveren van Joodse invloeden. Maar ook gelovigen die vooral nadruk leggen op het ‘geestelijke’ geloof zonder toekomst voor de aarde zijn in zekere zin marcionitisch.